پیشگفتار:
یکی از عوامل کلیدی و تعیین کننده در فراینده توسعه اقتصادی، پس انداز میباشد. این مفهوم به دو شکل پس اندازهای مالی و پس اندازهای غیر مالی مطرح میشود. در پس اندازه مالی سرمایه های پراکنده در سطح جامعه برای خرید اموالی نظیر: زمین، مسکن، جواهرات و... صرف می شود. ولی در پس اندازهای غیر مالی این سرمایه‌ها در مسیرهایی نظیر: خرید اوراق مشارکت و بیمه های عمر با ویژگی پس انداز قرار می‌گیرند. در پس اندازهای مالی سرمایه های مورد نظر عملاً فاقد قابلیت تحریک بازار سرمایه وتأمین نیازهای مالی برنامه های توسعه می باشند. اما به کمک پس اندازهای غیر مالی ظرفیتهای مورد نیاز برای اجرای پروژه‌های مختلف فراهم میشود.
مطالعات نشان میدهد نسبت پس اندازه به تولید ناخالص ملی در 14 کشور از 20 کشوری که از لحاظ توسعه اقتصادی بالاترین رشد را داشته اند، بالغ بر 25 درصد بوده است. اما این نسبت در 14 کشور از 20 کشوری که کمترین رشد اقتصادی را داشته‌اند کمتر از 15 درصد بوده است. این مسئله نشان می دهد که رابطه میان پس اندازه و تولید ناخالص رابطه ای مستقیم و تعیین کننده می باشد. از آنجا که بیمه های عمر وپس اندازه نیز یکی از محورهای مهم پس اندازهای غیر مالی را تشکیل میدهند میزان توسعه این بیمه نقش قابل ملاحظه‌ای را در دستیابی به اهداف توسعه اقتصادی به خود اختصاص میدهند. علاوه بر این بیمه عمر و پس انداز از کارکردهای کلان اقتصادی دیگری نظیر: مقابله با کاهش ارزش پول وحفظ قابلیت ایفای تعهدات بیمه‌گر نیز برخوردار است.
هم چنین در سطح خرد نیز این بیمه امکان ایجاد سرمایه برای اعضای جامعه و خانوادة آنها را فراهم کرده و موجب تحکیم اقتصاد خانواده می شود.
با توجه به اهمیت قابل توجه بیمه های عمروپس انداز در توسعه اقتصادی به نظر می رسد می بایست عوامل مؤثر بر توسعه بیمه های عمر در دیگران شناسایی شده و در برنامه ریزی‌ها مورد توجه قرار گیرد. شاید بتوان مهمترین عوامل مورد نظر را به شرح زیر بر شمرد:
1-ثبات اقتصادی: با توجه به بلند مدت بودن تعهدات بیمه عمر، عدم وجود ثبات در اقتصاد جامعه امکان مدیریت شایسته این بیمه را تحت تأثیر قرار داده و گرایش مردم به آن را کاهش خواهد داد.
2-فرهنگ بیمه: تلقی مردم نسبت به بیمه وورود آن به باورها و هنجارهای فرهنگی جامعه که خود تابع شناخت مزایا و قابلیت های آن است، از دیگر عوامل مهم در توسعه بیمه عمر می باشد.
3-تورم: یکی از آفت‌های پس انداز مالی تورم است. و وجود آن توسعه بیمه های عمر را کند می کند.
4-در آمد واقعی خانواده‌ها: درآمد واقعی خانواده که خود تابع وضعیت اقتصادی جامعه است،یکی از مهم ترین عوامل در رویکرد مردم به این بیمه را شکل می دهد.
5-ارائه طرحهای مناسب و کارآمد از سوی بیمه‌گران: وجود طرحهای بیمه عمر و مناسب با شرایط اقتصادی جامعه و نیازهای مردم از دیگر عوامل مهم در توسعه آن است. در این راستا شکل‌گیری مؤسسات تخصصی بیمه عمر می تواند زمینه مناسبی را برای تخصصی و کار آمد شدن طرح‌ها و هم چنین بهبود مدیریت سرمایه‌گذاری و نظارت بر آن فراهم کند.
با توجه به تحولات اخیر صنعت بیمه کشور که رفع تنگناهای موجود و افزایش ظرفیت بیمه گری از جمله چشم اندازهای آینده آن هستند، به نظر می رسد شرایط مناسبی برای توسعه صنعت بیمه در کشور و به ویژه بیمه عمر و پس انداز فراهم شده است.
این امید می رود که با تحقق ظرفیت های جدید ، شکل گیری شرکتهای بیمه تخصصی عمر و رفع نارسایی های موجود ، در آینده شاهد توسعه بیمه های عمر و به دنبال آن افزایش سهم پس اندازهای غیر مالی در بازار سرمایه و تأثیر مثبت آن بر توسعه اقتصادی کشور باشیم .
در این پژوهش سعی بر آن است که بیمه عمر و پس انداز از نقطه نظر اقتصادی مورد بحث و بررسی قرار گیرد تا شاید با توسعه آن راههای رونق اقتصادی در کشور فراهم آید .
مقدمه :
اصولاً انواع بیمه یک نوع تأمین را برای بیمه گذار ایجاد می کند . در بیمه‌های اشخاص بیمه گر با صدور بیمه نامه برای بیمه گذار آرامش و تأمین فراهم می سازد . در بیمه های عمر این تأمین علاوه بر جبران نیازهای اقتصادی ، از لحاظ اجتماعی هم حائز اهمیت می باشد در خرید این نوع بیمه نامه بیمه گذار ممکن است تأمین آتیه بازماندگانش را در نظر گرفته و اقدام به این کار نماید . و یا بخواهد آتیه خویش را تأمین کند . و بدون دغدغه خاطر به زندگی ادامه دهد . که این مورد نیز با دریافت بیمه نامه های عمر به شرط حیات عملی خواهد بود . در بیمه عمر و پس انداز اهداف یاد شده به کاملترین شکل وجود دارند ، یعنی عمر و پس انداز هم باعث تأمین آتیه باز ماندگان بیمه شده می شود و هم یک نوع سرمایه را ایجاد می کند . اصولاً در انواع رشته‌های بیمه ، تعهد بیمه گر مشروط به وقوع حادثه است . به این معنا که باید شرایطی خاص که در بیمه نامه قید شده حادث شود تا منجر به ایفای وظیفه از سوی شرکت بیمه گردد .
در بیمه عمر و پس انداز اگر بیمه شده در طول مدت بیمه فوت کند و یا در پایان زمان بیمه نامه زنده باشد بیمه گر سرمایه را می پردازد و تنها شرط لازم اعتبار بیمه نامه می باشد که وابسته به پرداخت حق بیمه در سر رسید های مقرر خواهد بود . بدین لحاظ این نوع بیمه نامه علاوه بر این که دارای خصوصیت و عنصر تأمین بوده ، مشکلات اقتصادی بازمانده ها را پوشش می دهد . و دارای عنصر پس انداز و تشکیل سرمایه نیز می باشد که عنصر بسیار با ارزشی است . در این بیمه بخش زیادی از حق بیمه ها توسط بیمه گر پس انداز می شود که در نهایت این پس‌اندازها در پایان مدت بیمه نامه ، سرمایه بیمه را تشکیل می دهد . شرکتهای بیمه می توانند سرمایه گذاری های خوبی را با این ذخیره ها انجام داده و به تحقق توسعه اقتصادی در سطح اقتصاد کلان کمک کنند .
توسعه بیمه های عمر بویژه بیمه های عمر انفرادی در کشور ما قبل از انقلاب شکوهمند اسلامی به هیچ وجه چشمگیر نبود و در سالهای 60 تا 62 بیمه آسیا حدود 1000 فقره از این بیمه نامه صادر کرد. ولی به دلیل پایین بودن نرخ بهره فنی آن چندان مورد استقبال قرار نگرفت.
در سالهای 74-73 بیمه آسیا با همکاری بیمه مرکزی به فکر توسعه این رشته افتاد و بالاخره به این نتیجه رسیدند که نرخ بهره فنی باید تغییر کند تا کاهش قابل توجهی در حق بیمه های پرداختی توسط بیمه گزاران ایجاد شود. تغییر نرخ از 6% به حدود 16% منجر به این کاهش گردید و از آنجا که نرخ بهره فنی 16% نسبتاً با اقتصاد سازگاری داشت تحول جدیدی دربیمه نامه های عمر و پس انداز بوجود آمد.
بیان مسئله:
در مورد بیمه‌های عمر می بایست ابتدا نیاز اقتصادی اشخاص برای آنها ترسیم شود. در دوره های متفاوت زندگی هر انسانی، نیازهای اقتصادی مطابق با زمان خود را دارد. اگراین نیازهای اقتصادی به وضوح برای او روش گردد فروش بیمه‌های عمر آسان‌تر خواهد بود. یک عضو جامعه تا زمانی که نداند نیازش چیست و بیمه های عمر درآینده او و خانواده‌اش چه کاربردی دارند، انگیزه کافی برای خرید آن را ندارد.
پس مسئله نخست: تبیین نیازهای اقتصادی از طریق شیوه های مناسب است. نمی دانیم که آینده و سرنوشت خانواده مان بعد از ما چه خواهد شد؟ نداشتن یک اهرم حمایتی برای خانواده مثل پدیدن ازیک بلندی است. جامعه جهانی به سرعت به پیر شدن نزدیک میشود یعنی بهداشت مناسب، درمانی کارا، تغذیه خوب به تدریج جامعه را به سوی امید به زندگی طولانی سوق می دهد. پیر بودن جمعیت یک معضل اقتصادی برای جامعه است. بر اساس نموداری که جامعه مستمری بگیر قاره آسیا در آن مورد بررسی قرار گرفته است حجم عظیمی از جمعیت کشور ژاپن در سال 2025م مستمری دریافت می کنند.
به طور کلی فروش بیمه های عمر، یک سری عوامل زنجیره ای را در جامعه ایجاد می کند.
تأمین نیاز یک حالت غریزی است. این مورد باید تقویت شود. یک کودک به محض این که دستش را نزدیک آتش می برد، به طور خودکار آن را پس می کشد. تلاش برای تأمین در برابر عوامل تهدید کنندة خارجی یک غریزه است. کمبود در آمد هم از جمله عوامل خارجی است که موجب تهدید زندگی می شود. چرا یک شهروند ایرانی که در سن 65 سالگی بازنشسته می شود باید دوباره کار کند؟ اما یک شهروند ژاپنی در سن 65 سالگی که بازنشسته می شود، ساکش را بر می دارد و دور دنیا را می گردد و از باقی عمرش لذت می برد. علت این تفاوت در نگرش و در عدم شناخت نیازهای اقتصادی ما است. یکی از آثار تبعی بیمه عمر و پس انداز قبولاندن این مسئله به انسانهاست که این نیاز، نیازی است غریزی. بدترین حالت برای انسان این است که معیارها و استانداردهای زندگی اش تغییر کند. پس باید غریزه ای را که در وجود تک تک مان وجود دارد برای صیانت اقتصادی، خود را تقویت نموده و بدانیم که در مراحل مختلف زندگی چه نیازی داریم.
مورد بعدی سرمایه است. مردم ما تمایل چندانی به پس انداز ندارند. به دلیل این که در فرهنگ اجتماعی عده‌ای از مردم تأکید شده است؛ هر آن کس که دندان دهد نان دهد. به نظر من این طرز فکرصحیح نمی باشد انسان تا کار و کوشش نکند و آینده نگر نباشد سرنوشتش عرض نمی شود. باید در زمانی که توان کار و امکان فعالیت دارد و دچار فشارهای اقتصادی دوران پیری نشده به فکر پس انداز باشد. وقتی انسان عادت به پس انداز نداشته باشد سرمایه ای را هم نمی تواند گردآوری کند، پس اندازهای کوچک وقتی درسیستم بانکی قرار گیرند برای بانک مؤثر خواهند بود در حالی که پس‌اندازهای بانکی با بیمه عمر و پس‌انداز تفاوت دارند.
شخص اگر یک حساب بانکی دربانک بازکرده و فوت نماید، مانده حساب پس‌انداز متوفی به وارث او مسترد می گردد، ولی در بیمه عمر و پس‌انداز اگر اولین مبلغ قسط به بیمه‌گر پرداخت شده و فوت نمود،سرمایه ثبت شده در بیمه نامه که قبلاً خریده شده است به وارث بیمه‌گزار پرداخت می گردد. اولین اثر درتأمین و گردآوری سرمایه، جنبه اقتصادی آن است. بدین ترتیب که حق بیمه‌ها موجب تشکیل سرمایه در شرکت بیمه می شود و امکان سرمایه‌گذاری را ایجاب می کند.
امیدورایم شرکتهای بیمه به انباشتن ذخایر خود در حساب بانکها تحت عنوان سپرده های سرمایه‌گذاری اقدام نکند زیرا سودهای حاصله ازآن سپرده سرمایه‌گذاری ها تکافوی مقابله با تورم را نخواهد کرد.
کل حق بیمه دریافت شده توسط 11 کشور جنوب شرقی آسیا، 680 میلیون دلار است. حدود 440 میلیون دلار از این رقم مربوط به حق بیمه عمر میباشد که نزدیک به 82 درصد آنرا فقط کشور ژاپن ایجاد می کند. یعنی ژاپن‌ها در طول یک دوره 30 سال از غیر ممکن، ممکن ساخته‌اند. آثار تبعی گردآوری سرمایه به شرکت بیمه باز می گردد، سرمایه‌گذاری تولید کار و فروش باز خورهای زنجیره ای هستند که در اقتصاد کشور تولید می شود. یکی از آثار سرمایه گذاری مقابله با تورم است. اگر بیمه نامه عمر وپس‌انداز به نحو صحیحی طراحی شده باشد (به عبارتی ارزشهای افزوده و سود حاصل از آن در نظرگرفته شده باشد) با تورم مقابله می کند.
محصولات که شرکت بیمه طراحی می کند باید جوابگوی نیازهای جامعه باشد. یکی از مشکلات موجود در اقتصاد کشورما تورم است. بیمه نامه ها باید قابلیت کافی داشته باشند تا فروشندگان بتوانند مزایای آن را که متناسب با نیاز آحاد جامعه است توضیح دهند. انسانهای زیادی ممکن است به دلیل بیماریهای طولانی فوت کرده و به دلیل فقدان امکانات مالی، بدهی‌های بسیاری را برای فرزندان خود باقی بگذارنده از محل سرمایه بیمه عمر می توان هزینه‌های بیمارستانی، کفن و دفن، اقساط عقب مانده را پرداخت کرد. بنابراین بیمه عمرو پس انداز، هم درزمان حیات و هم در زمان فوت باعث تقویت منابع درآمد خانواده میشود.
در سوئیس سه ستون حفاظتی برای شهروندان وجود دارد. ستون اول بازنشتگی است.
دراین کشور بازنشستگی و مستمری پرداختی بر اساس نرخ تورم سالیانه می باشد، نرخ تورمی که وقتی میزان آن از فردی سوئیس سئوال می شود؟ می گوید متأسفانه یک درصد . کشوری که با در آمد سرانه50 هزار دلار در سال آحاد جامعه آن ثروتمندترین مردم جهان هستند. همین افراد به طور میانگین بین 2 تا 3 بیمه نامه دارند که ستون دوم را تشکیل می دهد. ستون سوم هم تأمین اجتماعی است. تأمین اجتماعی درکشورهای پیشرفته به این صورت است که شخص در هنگام رسیدن به سن 65 سالگی تحت پوشش دولت قرار می گیرد، بدون این که اجباراً برای دولت کار کرده باشد.
یک عامل مهم در رفع نگرانی های اقتصادی پس انداز کردن برای فرزندانمان می باشد. در کشور های توسعه یافته، هنگامی که بچه ای متولد می شود، والدین بیمه نامه ای برای او می خرند و حدود 17 تا 18 هزار دلار را در مدت 15 سال پرداخت می کنند. زمان سر رسید بیمه نامه سن 65 سالگی اوست. و ارزش آن 5 میلیون دلار است. از زمانی که او به سن بلوغ می رسد تا 65 سالگی جدولی ضمیمه بیمه نامه است که ارزش نقدینگی آن را تعیین میکند. یعنی شخص در سن 25 سالگی ممکن است صاحب 500 هزار دلار شود. در کشورهای توسعه یافته با این گونه از فرزندان حمایت اقتصادی می شود. در حالی که در کشور ما نمی توان چنین سرمای‌گذاری را به نام فرزندان که همان بیمه عمر به شرط حیات است انجام داد.
در نهایت می توان گفت که بیمه های عمر یکی از شاخصهای رفاه اجتماعی می باشند. هر جامعه ای که در آن بیمه عمر از رشد خوبی برخوردار باشد، از نظر اقتصادی هم پیشرفته است. بیمه نامه های عمرو پس انداز باید با توجه به نیاز بازار سازماندهی میشود. زیرا که امروزه انتظار بیمه گزاران از بیمه عمر و پس انداز با گذشته فرق کرده است. قبلاً صحبت از تأمین حداقل معیشت بود ولی امروزه بحث رفاه در ایام پیری مطرح است. به همین خاطر است که از بیمه نامه های عمر و پس انداز در کشورهای آسیای جنوب شرقی و یا در کشورهای اروپای و آمریکای این قدر استقبال می شود. از طرفی سیستمهای اجتماعی دولتی، جوابگوی نیازهای بشر نمی باشند. یعنی تأمین اجتماعی نه تنها در کشور ما بلکه در کشورهای پیشرفته هم تکافو نمی کند. وظیفه اینها تأمین حداقل برای بیمه گزاران است .
کسانی که یک عمر کار کرده اند، یک مستمری بازنشستگی از تأمین اجتماعی دولت می گیرند. راه حال پیشنهادی، بیمه عمرو پس اندازاست. که به عنوان طرحهای تکمیلی، دولتها مردم را به خرید بیمه نامه ای عمر تشویق می کنند. دولت سیاست تشویقی هم دارد و آن اعمال معافیتهای مالیاتی است.
اما تا زمانی که این بیمه عمر تکمیلی در بازار سرمایه رقابت نباشد، کارایی لازم را ندارند.
بحث دیگر، محدودیت شرکتهای بیمه با توجه به ساختار دولتی آنها است. آنها نمی توانند در هر جایی سرمایه‌گذاری کنند. بازار سرمایه موجود مسائل خاصی را تحمیل کرده است یعنی ساختار بازار سرمایه برای سرمایه‌گذاری ذخایر ریاضی در مقایسه با سایر کشورها و برطبق آمار کارایی لازم را ندارد.
با توجه به مطالب گفته شده و بر اساس تجربه ای که طی سالیان متمادی تقریباً از آغاز بیمه عمر و پس انداز تاکنون در برخورد رودرور با بیمه گزاران کسب شده است باید گفت . استقبال هموطنان عزیز از بیمه‌های عمروپس انداز بسیار مناسب است. به خصوص اگر شرکتهای بیمه به نیازهای آنان توجه نموده و مطابق خواسته های آنان بیمه عمر و پس انداز را با مزایای متنوع ارائه نمایند.
با توجه به استقبال گسترده مردم و بیمه گزاران وظیفه شرکتهای بیمه در آموزش فرهنگهای بیمه های عمر و پس انداز وظیفه ای مهم و خطیر می باشد و بایستی آنها علاوه بر ارائه طرحهای متنوع با نرخ های حق بیمه مناسب، چه از نظر نرخ بهره فنی و چه از نظر نرخهای مرگ و میر به توسعه و گسترش خدمات خود نیز بپردازند. و تسهیلات بیشتری در خصوص جمع‌آوری اقساط حق بیمه و... را برای بیمه گزاران خود فراهم نمائید.
با توجه به شرایط اقتصادی کشور به نظر می رسد پرداخت مناسب و به موقع مشارکت در منافع حاصل از سرمایه‌گذاری های مطمئن ذخایر ریاضی موجب تشویق بیمه‌گزاران به حفظ بیمه نامه های آنان گردیده و باعث افزایش تعداد بیمه‌نامه‌های عمر و پس انداز نیز می گردد.
